شاعران حجم ، شاعران دیگر
مقدمه ی کتاب : شاعران حجم ، شاعران دیگر
به کوشش حنیف خورشیدی – انتشارات نگاه - 1395
ویراستار : منصور خورشیدی
تجلی جهان هستی در سرشت شعر
" شعر حجم " ( اسپاسمانتالیسم ) سبک " شعر دیگر " ایران
« حجم گرايى آنهايى را گروه مى كند كه در ماوراى واقعيت ها به جست وجوى دريافت هاى مطلق، فورى و بى تسكين اند. مطلق است براى آن كه از حكمت وجودى واقعيت و از علت غايى آن برخاسته است و در تظاهر خود ، خويش را با واقعيت مادر آشنا نمى كند . فورى است براى آن كه شاعر در رسيدن به دريافت از حجمى كه بين آن دريافت و واقعيت مادر بوده است- نه از طول- به سرعت پريده است، بى آنكه جاى پايى و علامتى به جا گذارد. بى تسكين است براى آن كه به جست وجوى كشف حجمى براى پريدن، جذبه حجم هاى ديگرى است كه عطش كشف و جهيدن مى دهد . » *
بیانیه ی شعر حجم در حقیقت فراخوان چند صدا در یک صدا بود. شعر حجم به شاعران این امکان را می داد که با حفظ استقلال زبانی به کار خود ادامه دهند و امکان انتخاب را برای شاعر باز میگذارد. شعر حجم رفتار خود را به کسی تلقین نمی‌کند. هر کس می‌تواند به تغییر واقعیّت بپردازد و در آن تصرّف کند و کشف حجم کند
توقّف فیزیکی از جهان اشیا موجب میشود که ما واقعیّت مفهومی شیئی را عوض کنیم وگرنه مجبور به پذیرش چیزهایی هستیم که در اطراف ما وجود دارد. شعر حجم برای گروه شدن ، چهرههای درخشانی را به خود جذب کرده است. شاعر حرفه‌ای کسی ست که در اداره‌کردن کلمه مهارت داشته باشد.
امروز باید قبول کنیم که در عادت ستیزی مشکل داریم همه شاعران آوانگارد این گونه‌اند، ما در عبور میان فاصله‌هاست که خلق واقعیت می‌کنیم به نظر می‌رسد که شاعران ماندگار در ادبیات کسانی هستند که از فرصت‌ها بهترین استفاده را به نفع شعر و به احترام مخاطبان خود دنبال می‌کنند. . بروز و ظهور این نوع شعر، در «شعر دیگر» بیشتر خود را نشان داده است.
یک سال پس از معرفی" شعر دیگر" به جامعه ادبی ایران (مهر ماه 1347 )، اسلامپور به همراه محمود شجاعی (شاعر و نمایشنامه‌نویس)، بهرام اردبیلی (شاعر)، هوشنگ آزادی‌ور (شاعر و سینماگر) ، فیروز ناجی (شاعر) و یدالله رویایی (شاعر) بیانیه "شعر حجم " را امضا کرد.
این بیانیه پس از ماه‌ها بحث و گفتگو سرانجام در خانه پرویز اسلامپور تأیید شد. امضای بیانیه این جریان شعری و چند و چون‌های آن مدت‌ها محل بحث و جدل محافل ادبی در ایران بوده است.
برخی" شعر حجم " را جریانی رادیکال و متأثر از (شعر دیگر و موج نو ) می‌دانند که بیژن الهی سرچشمه ی اصلی آن بوده‌است. حجم سکوی پرتاب است، و ظرفیتِ دور جهان‌های ناپیدای شعر. پرش از حجم، روحانیتِ افتادن است؛ و حجم فضای این روحانیت. به مثابه آن نیروی ایمانی است که پرش سفینه‌های دور پرواز را در اراده ی خداوندی می‌آورد.
از واقعیت تا مظاهر واقعیت، از شیء تا آثار شیء، فاصله‌ای است، فاصله‌هایی است ؛ فاصله‌هایی از واقعیت تا ماوراء آن . از هزار نقطه یک چیز هزار شعاع برمی‌خیزد ، هر شعاع به مظهری در ماوراء آن چیز می‌رسد ، و واقعیت با مظاهر هزارگانه‌اش با هزار بعد وصل میشود . شاعر حجمگرا ، این فاصله را با یک جست طی میکند تند و فوری؛ و بدین‌گونه، از واقعیت، به سود مظهر آن می‌گریزد.
هر مظهری را که انتخاب کند، از بُعدی که بین واقعیت و آن مظهر منتخب است با یک جست می‌پرد، و از هر بُعد که می‌پرد، از عرض، از طول و از عمق می‌پرد. پس، از حجم می‌پرد، پس حجمگرا است؛ و چون پریدن می‌خواهد، به جستجوی حجم است .
به قول یدالله رؤیایی: "خود رسیدن به تکنیک حجم، ذهن را بلند پرواز میکند. "
شور کشف در شاعران حجمگرا موجب میشود تا صورت پنهان لغت را آشکار کنند و بستری برای خلق رابطه در شعر ایجاد نمایند و مناظر دیگری از شعر حجم را که : رفتار با زبان، تکوین تصویر، فاصلههای ذهنی، زیباشناسی فرم و تکنیک کارکرد کلمه محسوب میشود. برابر مخاطبان این نوع از هنر زبانی قرار دهند. تأثیری که زبان شعر شاعران دیگر بر شعر حجم داشته، خیلی بیشتر از تأثیری است که شعر حجم در ذهن و زبان آنها گذاشته است.
سرعت، ایجاز، بدعتهای زبانی و دیگر عواملی که در شعر حجم و در بیانیّه وجود داشت. سکّوی پرتاب برای ورود در قلمرو بیان، تکنیکهای زبانی و تکوین خیال در عبور از ابعاد سه گانه بود. که اثر خود را در شعر شاعران «شعر دیگر» گذاشته است.
نگاه این شاعران به شعر، ایجاز در بیان، سرعت خیال، بدعت های زبانی، و تصویرهای حجم گونه در شعر بود. و دیگرانی که جذبه های این حرکت نو را در سر داشتند، هر کدام از این چهره ها در شعر جست و جوهای خود را دنبال کردند. تا این حرکت را در شعر معاصر ماندگار کنند. و در تداوم آن نسل دوّم و سوّم شعر حجم در دهۀ ۶۰ و ۷۰ چهره نشان دادند تا سهم خود را در شگردهای زبانی و کارکرد کلمه در شکل گیری شعر برای ورود به جهان مدرن و آوانگارد ادا کنند.
آنچه، تولّد این ویژگی ها را سبب میشود؛ بحران زمان، درک از پدیده های پیرامون ، نامگذاری اشیا و توانایی شاعر در کاربرد زبان جهت برقراری ارتباط محسوب می شود، چراکه زبان یک توان ذاتی و عامل تعیین کننده در شعر حجم است.
انتشار بیانیه حجم‌گرایی) اسپاسمانتالیسم ( به همراه گروهی از شاعران "موج نو و شعر دیگر " و آوانگاردهای متمایل به حجم گرایی به خلق نگرش تازه در شعر با عنوان " شعر حجم "منجر شد، در سال ۱۳۴۸ (مجله بررسی کتاب، دوره جدید، شهریور ۱۳۵۰، شماره ۴، ویژه‌نامه شعر حجم) نگرش حجم‌گرایی ) اسپاسمانتالیسم (با تغذیه و تأثیری که از «پدیدار شناسی» و تفکر هوسرل (ادموند) با خود داشت، توانست در نسل‌های بعدی با حس و هیجان بیشتری استقبال شود و به عنوان بینش تازه‌ای در شعر معاصر ادامه بگیرد، با کهکشانی از شاعران " شعر دیگر " وحجم گرا در داخل و خارج ایران، که در واقع منظر ایرانیِ فنومنولوژی را در شعر می‌سازند. به عبارت دیگر "شعر حجم"، چه در تئوری، چه در عمل نوعی فنومنولوژی ایرانی است.
از شعر حجم و شاعران حجم گرا. نگاه منتقدان حرفه ای را که در رد یا تائید این نوع از هنر بیانی مطالبی پراکنده در مطبوعات داخلی و یا خارجی نوشته اند نشان دهنده ی آن است که راهی به دل ادبیات معاصر باز کرده است . به همین دلیل دیدگاه منتقدان برجسته و شاعران خوب کشور را که در مورد شعر حجم نوشته اند گردآوری و برابر مخاطبان قرار خواهم داد تا زمینه ی تحول ذهنی برای شناخت بیش تر فراهم شود .
منصور خورشیدی؛ شاعر و منتقد